TÜRK’ÜN TARİHİ YOLCULUĞU 3

OĞUZLAR ve TÜRKMENLER

Oğuzlar, Türklerin en geniş sahaya yayılmış, en kalabalık koludur. Göktürklerin Türk birliğinde bulunan Oğuzlar, müstakil devletler kurarak güçlendi. Oğuzlar, Selçuklular, Akkoyunlular, Anadolu beylikleri ve Devleti Ali’nin asli unsurları oldular. Müslüman olunca Türkmen olarak adlandırılan Oğuzlar, İran, Azerbaycan, Anadolu, Suriye ve Balkanlarda göçlerle çok geniş bir sahanın etnik ve kültürel yapısını değiştirdi. Göktürk yazıtlarında görülen Oğuz adı 7. asırda anıldı ve yaygınlaştı. Oğuz boyu ve Oğuz Türkleri 10.asırda TÜRK yerine kullanıldı. Türkmen adı, 10-11.asırda yaygınlaşır ve Oğuz isminin yerini alır. Türkmen adı, Anadolu’ya Oğuz göçleriyle taşınmıştır. Anadolu’da zamanla Oğuzlardan yerleşik olanlara Türk denildi ve Türkmen doğrudan Türklerin konar-göçerlerİ için kullanıldı. Konar-göçerlik, hayvancılığın belirli bir nizam içerisinde muayyen yaylak ve kışlaklar arasındaki iktisadi hayattır.

Oğuzların yurtlan Göktürklerin kuruluşunda Selenge ve Tola ırmaklarının çevresdir. İlteriş Kağan’ın izniyle Vezir Tonyukuk’un Oğuzlar üzerine ordu sevk etti ve Göktürk hâkimiyetine girdiler. Oğuzlar Türgişlerin desteğini alarak isyan ettiler ve Göktürklerle Oğuz boylan arasında savaşlar yaşandı. Bilge Kağan (716-734) zamanında ise Oğuzlar, bütünüyle Göktürklerin hâkimiyetini kabul etti. Göktürklerin yıkılışını müteakip Oğuzlar, Uygur birliğine dâhil oldu ve Kül Bilge Kağan, oğlu Moyençor’u Dokuz Oğuzlara başbuğ tayin etti. Devletin yıkılışına kadar Uygur birliği içerisinde kalan ve bu sırada mühim bir güce ulaşan Oğuzlar, Uygurların yıkılışıyla başlayan batı yönündeki büyük göçe katılarak eski yurtlarını terk etmişlerdir.

Oğuzlar 10. asırda Sir Derya merkez olmak üzere, doğuda Oğuz çölü-Karakum, güneyde Hazar, batı ve kuzeyde İdil Irmağı arasında bölgeyi yurt tuttu. Oğuzlar Hazarlar, Kimekler, Karluklar ve Bulgarlarla komşu idi. Oğuz ülkesi güneyden Müslümanlarla komşuydu. 10. Asrın başında Oğuzların yaşadıkları Maveraünnehr ve Harezme yakın yerlerde İslamiyet büyük ölçüde kabul edilmişti. 960 Yılında 200 bin den fazla çadır Müslüman olmuştu. İslamlaşma Oğuzları ve illerini etkiledi. Oğuz sahasında Fârâb, İsficâb, Gence ve Tâşkent arasında Oğuz ve Karluklardan İslâmiyet’i kabul etmiş topluluklar vardı. İbn-i Fadlan’ın Müslüman olan Oğuzların ekseriyetinin eski inançlarını sürdürdüğünü anlatması Oğuzların üst yurdunda İslamlaşmanın yavaş seyrettiğini gösterir.

10. Asrın başında Oğuzlar, bir siyasi teşekkül oluşturup devlet olmaktan çok boylar federasyonu şeklindeydi. Oğuz Devleti komşu ülkelerle mücadele içinde oldu. Peçeneklere karşı akınlar yürüterek Seyhun boylarından Karadeniz’in kuzeyindeki Yayık ve İtil boylarına, buradan da Kuzey Karadeniz steplerine sürdüler. Oğuzların sonraki mücadelesi Peçeneklere karşı müttefik oldukları Hazarlarla yaşandı. 920 yılından itibaren başlayan bu mücadele, 965 yılında Rusların Oğuzların desteğiyle Hazar ülkesine girmesine, neticede Hazar hâkimiyetinin sonuna kadar sürdü. 985 de İtil Bulgarlarına karşı sürdürdükleri saldırılarda Oğuzların müttefikleri Ruslardı. 11.Asrın başında Samanîlerin tamamen ortadan kalkması ise Oğuzların Batı Asya’ya doğru göç etmelerine imkân tanıdı ve güzergâh üzerinde büyük kitlesel göçler yaşandı. Oğuz kollarından bazıları da bu sırada Karadeniz’in kuzeyine doğru harekete geçmişlerdi.

Oğuz boylan Ruslarla 1054/ 1061 yıllan arasında yaptıkları mücadelelerinden yalnızca dört yıl sonra Bizans’ın batı hududuna ulaşmışlardı. Bunlar, Peçenekler tarafından 1065 yılında tam anlamıyla imha edildiler, kurtulabilenler Bizans ordusunun paralı askerleri oldu. Malazgirt Savaşı’nda karşılaştıkları ordunun, kendileri gibi giyinip kendileri gibi savaş çığlıkları atan askerlerini görünce, Selçuklu tarafına geçtiler.

Samanoğulunun yıkılış evresine girmesiyle Batı Asya ve Küçük Asya’ya yönelen Oğuzların macerası ise Selçuklu Devleti’nin kurulmasıyla önemli bir merhale kazandı. Oğuz göçleri Oğuz Yabgu devletinin zayıflamasına ve iç çekişmelerin artmasına neden oldu. Oğuz devletinin kuzeyden gelen Kimek ve Kıpçak saldırılarına karşı yeteri kadar mukavemet göstermeyerek yıkılmasında Oğuz göçleri etkili oldu.

24 Mayıs 2024 Araştırmacı Yazar Durmuş Ceylan